نویسنده: محمد حسین روحانی

 

کتابی تاریخی به زبان فارسی نوشته‌ی اسکندربیک ترکمانی (968-1043 ق) معروف به «منشی» که از بزرگان ترکمانان در آغاز دوره‌ی پادشاهی صفوی بود و نخست به جامه‌ی سپاهیگری درآمده بود و سپس در «دارالانشاء» پادشاهی به کار دبیری و نویسندگی پرداخت و سرانجام به سال 1001 ق جزو «منشیان عظام» شد و در این سمت عنوان منشی خصوصی شاه عباس صفوی پیدا کرد. اثر معروف وی همین تاریخ عالم آرای عباسی است که شرح دقیق جزئیات و گزارش تفصیلی رویدادهای تاریخی از آغاز حکومت خاندان صفوی تا مرگ شاه عباس اول (م 1038 ق) است. گویا وی از آن رو نام کتاب خود را «عالم آرا» گذارده که پیش از او فضل الله بن روزبهان خنجی ملقب به «امینی» (850-928 ق) کتابی به نام تاریخ عالم آرای امینی نگاشته و در سراسر آن از حکومت صفوی و پادشاهی شاه اسماعیل اول (892-930 ق) و کارهای خشونت‌بار وی بدگویی کرده و به نقد و جدل درباره‌ی باورهای سنتی و شیعی و برتری مذاهب تسنن بر آیین تشیع پرداخته است. اهمیت ویژه‌ی تاریخ عالم آرای عباسی در آن است که نگارنده خود گواه و گاه گرداننده‌ی بسیاری از رویدادها بوده است. همین عنصر، از جهت دیگری مایه‌ی کاستی این اثر تاریخی است زیرا وی همواره به ستایش از دوستان خود و یاران یکدل شاه پرداخته، دشمنان را نکوهش کرده است. وی کتاب را به سه جلد بخش کرده است: جلد اول، شامل رویدادهای تاریخی پیش از شاه عباس یعنی تا پایان پادشاهی سلطان محمد خدابنده (پادشاهی: 985-996 ق)؛ جلد دوم، حاوی رویدادهای سی سال نخستین (یا قرن اول) پادشاهی شاه عباس؛ جلد سوم، فراگیر وقایع پس از 1025 ق، این جلد با مرگ شاه عباس به سال 1038 ق پایان می‌پذیرد. در این کتاب، انبوهی مطالب اجتماعی و شرح زندگی بسیاری از بزرگان آن روزگار (مانند وزیران، دبیران، دانشمندان، شاعران، شاهزادگان، سپاهیان، ادیبان، خوشنویسان و جز ایشان) آورده شده است. فایده‌ی مهم دیگری که از خواندن این کتاب به دست می‌آید، اطلاعات فراوان و سودمند درباره‌ی چگونگی تشکیلات اداری، سازمانهای سپاهی، مسایل مالی و دستگاههای دینی و شرعی آن روزگار است که در نگارش تاریخ اجتماعی ایران به کار خواهد آمد. تاریخ عالم آرای عباسی در سال 1313-1314 ق به شیوه‌ی سنگی و در سال 1335 و 1350 ش به کوشش ایرج افشار در دو مجلد منتشر شده است.
کتابنامه:
الذریعة، 263/3؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1101/1.
منبع:
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.